�㽶��ƵAPP

I Bethan, mae cwblhau ei PhD ar Gastell Sain Ffagan yn foment cylchol, gan mai yn ystod ei chyfnod fel Gofalwraig yn – amgueddfa awyr agored o adeiladau wedi’u hail-godi wedi’u lleoli ar dir 100 erw Castell Sain Ffagan – y darganfu ei hangerdd dros bensaernïaeth hanesyddol yn y lle cyntaf. Mae Bethan yn credu’n gryf bod ei hunaniaeth fel hanesydd pensaernïol wedi’i seilio ar ei degawd o brofiad yn Sain Ffagan, gan dreulio amser yn yr amrywiol adeiladau wedi’u hail-godi a’u hail-greu, o dŷ crwn o’r Oes Haearn i prefab o’r 1940au, a’u dehongli ar gyfer ymwelwyr; “mae gweithio fel Gofalwr yn Sain Ffagan fel cwrs dwys mewn hanes pensaernïol Cymru” mae hi’n ebychu.

Ar ôl astudio pensaernïaeth ar lefel israddedig, penderfynodd Bethan ddilyn hanes pensaernïol ar lefel ôl-raddedig a chofrestrodd ar y cwrs meistr MSt Building History dwy flynedd ym Mhrifysgol Caergrawnt yn 2018. Archwiliodd ei thraethawd hir, dan oruchwyliaeth Dr Eurwyn Wiliam, hanes ac esblygiad tai gweithwyr haearn ym Merthyr Tudful. Cyrhaeddodd Bethan bwnc ei PhD yn organig iawn, pan ofynnwyd iddi, yn ystod lleoliad chwe mis yn yr adran guradurol yn Sain Ffagan, ymchwilio i Gastell Sain Ffagan a llunio cyfeiriadur o'r holl ddeunydd dogfennol yn ymwneud â'r adeilad yn archifau mewnol yr amgueddfa. Yn fuan, nododd Gastell Sain Ffagan fel pwnc oedd yn haeddu astudiaeth dwys, ac ISWE fel y sefydliad perffaith i'w ddilyn ynddo, gan ddechrau ei phrosiect ym mis Medi 2020 gyda chefnogaeth hael ac . Fodd bynnag, mae hi wedi parhau i weithio yn y sector treftadaeth ar y cyd a'i hastudiaethau, gan gynnwys gweithio'n rhan-amser fel Gofalwr tan ddiwedd 2023. Yn 2021, ymgymerodd ag interniaeth 4 mis gyda , sefydliad sy'n ymgyrchu i ddod â bywyd newydd i adeiladau hanesyddol o bob math ac oedran sydd dan fygythiad, ac o 2022 tan yn ddiweddar hi oedd y Swyddog Digwyddiadau gwirfoddol ar gyfer , cangen Gymreig y Twentieth Century Society, sy'n ymgyrchu i achub treftadaeth adeiledig yr ugeinfed ganrif. Ers 2024, Bethan fu'r hanesydd preswyl ar raglen deledu S4C 'Cartrefi Cymru', sy'n archwilio hanes ac esblygiad tai yng Nghymru, gan ddod â hanes pensaernïol i gynulleidfaoedd ehangach.

Prif amcan prosiect doethurol Bethan oedd darparu astudiaeth gynhwysfawr o hanes pensaernïol a gerddi Castell Sain Ffagan. Wedi'i adeiladu tua 1569-80 ar safle castell canoloesol a chan gyfreithiwr bonheddig lleol o'r enw Dr John Gibbon (m.1581), trosglwyddwyd y tŷ i ddau deulu lleol pwerus yn gyflym ar ôl ei gilydd, yr Herbertiaid o Abertawe ym 1596 a'r Lewisiaid o'r Fan ym 1616. Ym 1736, daeth Castell Sain Ffagan i feddiant teulu Windsor (Windsor-Clive yn ddiweddarach), Ieirll Plymouth, a oedd â'u prif sedd yn Swydd Gaerwrangon. Parhaodd eu perchnogaeth heb ymyrraeth tan 1946, pan roddwyd y tŷ a'r gerddi i Amgueddfa Genedlaethol Cymru, a oedd yn chwilio am safle addas ar gyfer sefydlu'r amgueddfa werin awyr agored, a agorodd yn ffurfiol ym mis Gorffennaf 1948. Er iddo gael ei gydnabod fel 'un o'r tai Elisabethaidd pwysicaf a mwyaf digyfnewid yng Nghymru' gan Cadw, ni fu astudiaeth academaidd erioed o hanes pensaernïol a thirwedd yr adeilad, a'r unig gyhoeddiad sy'n ymroddedig i'w hanes yn unig yw llawlyfr o'r enw St Fagans Castle and Inhabitants = Castell Sain Ffagan ai Drigolion, a ysgrifennwyd gan Dr Eurwyn Wiliam ac a gyhoeddwyd gan yr amgueddfa i nodi ail-ddehongliad ac ailagoriad y tŷ i'r cyhoedd ym 1988.

Mae traethawd ymchwil Bethan yn mabwysiadu dull aml-gyfnod sy'n pontio'r unfed ganrif ar bymtheg i'r ugeinfed ganrif. Gan nad oes unrhyw gofnodion ysgrifenedig o fwriadau'r gwahanol berchnogion wedi'u gadael o'r unfed ganrif ar bymtheg i ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae Bethan wedi mabwysiadu dull William Whyte yn ei erthygl 'How Do Buildings Mean?' - yn lle 'darllen' adeiladau i chwilio am ystyr unigol a sefydlog, meddal Whyte y dylai haneswyr ymdrechu i echdynnu amrywiaeth o wahanol ystyron neu 'gyfieithiadau' posib. Un o'r themâu canolog sy'n rhedeg drwy'r traethawd ymchwil yw sut y newidiodd hunaniaeth Castell Sain Ffagan dros y canrifoedd. Er enghraifft, er iddo gael ei adeiladu y tu mewn i adfeilion castell canoloesol, torrodd dyluniad y tŷ Elisabethaidd yn bendant â thraddodiad y castell. Fodd bynnag, yng nghanol y cyfnod Fictoraidd, gwnaeth y teulu Windsor-Clive ychwanegiadau yn yr arddull Gothig a Barwnaidd Albanaidd, gan gynnwys rhagfurion, tyredau a thŵr gwylio ('watch tower'), a oedd yn pwysleisio hynafiaeth y safle. Mwynhaodd Bethan drafod hunaniaeth y tŷ fel ‘castell’ yn fawr gyda’i harholwr mewnol Dr Euryn Roberts, sy’n arbenigo yn hanes Cymru yn yr Oesoedd Canol ac sydd â diddordeb arbennig yn y ffordd y mae’r gorffennol canoloesol yn cael ei ddefnyddio a’i gyflwyno yng Nghymru gyfoes.

Gellir gwahanu'r rhan fwyaf o'r llenyddiaeth gyfredol ar Sain Ffagan yn weithiau sy'n canolbwyntio ar hanes pensaernïol neu erddi, yn hytrach na mabwysiadu dull amlddisgyblaethol, ond mae traethawd ymchwil Bethan wedi dangos bod hanes pensaernïol a hanes gerddi yn gysylltiedig. Un enghraifft allweddol yw gosod paneli Manneristaidd i sawl ystafell yn y tŷ yn y cyfnod Jacobeaidd, a gafodd ei adleisio gan osod tanc plwm cain yn y gerddi. Mae Bethan hefyd wedi dangos bod Bloc Gweision a'r Terasau o ganol oes Fictoria, a ystyriwyd yn flaenorol yn ddau brosiect adeiladu ar wahân, yn ffurfio 'set-piece' bensaernïol. Mae'r traethawd ymchwil hefyd yn dangos bod perchnogaeth, pensaernïaeth a'r gerddi wedi'u cydblethu. "Cefais fy nenu'n arbennig at ISWE oherwydd arbenigedd fy ngoruchwylwyr Dr Shaun Evans a Dr Lowri Ann Rees mewn diwylliant bonedd Cymru", meddai Bethan. "Mae eu cefnogaeth a'u gwybodaeth wedi fy helpu i osod Sain Ffagan yn ei chyd-destunau cymdeithasol ehangach, sydd wedi mynd â fy nhraethawd ymchwil y tu hwnt i faes hanes pensaernïol ac wedi'i gryfhau'n aruthrol".

Er mwyn rhoi darlun cyflawn, ehangodd Bethan ei hastudiaeth y tu hwnt i graidd yr ystâd - y tŷ, y gerddi, ac adeiladau’r ystâd yn y cyffiniau cyfagos - i ystyried 'perthnasau’ Castell Sain Ffagan, gyda phwyslais arbennig ar Hewell Grange, prif gartref teulu Windsor yn Swydd Gaerwrangon. “Allwch chi ddim deall perthynas teulu Windsor-Clive â Sain Ffagan nes i chi ddeall eu perthynas â Hewell Grange, lle treulion nhw’r rhan fwyaf o’r flwyddyn a buddsoddi’r rhan fwyaf o’u ffortiwn”, eglura hi. “Mae fy nhraethawd hir wedi dangos bod Sain Ffagan a Hewell yn wrthwynebiadau i’w gilydd ym mhob ystyr. Hewell oedd tŷ arddangos y teulu, tra Sain Ffagan oedd eu hencilfan deuluol fwy clyd a phreifat”.

Mae Bethan wedi canfod bod Castell Sain Ffagan yn astudiaeth achos ardderchog ar gyfer ystyried themâu ehangach, fel a oes unrhyw beth pensaernïol nodedig am blastai gwledig yng Nghymru. Ychydig o sylw academaidd y mae'r pwnc hwn wedi'i dderbyn o'i gymharu â phensaernïaeth plastai gwledig yn Lloegr, yr Alban ac Iwerddon, gyda Thomas Lloyd yn ei ddisgrifio fel 'treftadaeth anhysbys' ym 1986. Mewn gwirionedd, The Lost Houses of Wales gan Lloyd yw'r unig gyhoeddiad sy'n ymroddedig i hanes pensaernïol plastai gwledig yng Nghymru, sy'n hynod eironig o ystyried ei bwnc! Mae Bethan wedi defnyddio Castell Sain Ffagan fel astudiaeth achos i feirniadu a oes unrhyw beth pensaernïol nodedig am y plasty Cymreig, yn enwedig o'i gymharu â'r plasty Seisnig. Fodd bynnag, y paradocs canolog yn Sain Ffagan yw, er iddo gael ei adeiladu yng Nghymru a chan Gymro, nad oes unrhyw beth 'Cymreig' nodedig am y dyluniad gwreiddiol, a ddeilliodd yn ôl pob tebyg o Lundain neu Orllewin Lloegr. Felly mae'n hynod eironig bod y perchnogion Seisnig diweddarach, y teulu Windsor-Clive, wedi cyflogi penseiri Cymreig, lleol i ymestyn y tŷ yn y cyfnod Fictoraidd, er gwaethaf eu cysylltiadau â benseiri 'cenedlaethol' amlwg, a'r ffaith bod yr estyniadau hyn wedi'u gwneud yn yr arddull Gothig a oedd yn pwysleisio gorffennol canoloesol y safle.

O ystyried bod Castell Sain Ffagan wedi'i adeiladu tua 1569-80, cwestiwn ymchwil allweddol yw sut effeithiodd y Dadeni Eidalaidd ar blastai gwledig yng Nghymru. Mae Bethan yn dadlau gan fod Castell Sain Ffagan wedi'i adeiladu i ddyluniad a grëwyd yn Lloegr, ei fod felly'n enghraifft o blasty Cymreig sy'n ffitio'n daclus i ganon pensaernïaeth Lloegr, gyda chynllun tair rhan traddodiadol wedi'i ffitio y tu ôl i ffasâd berffaith gymesur. Fodd bynnag, mae hi wedi nodi bod arloesedd pensaernïol yn digwydd yng Nghymru yn y cyfnod hwn - yn y traddodiad o addasu tai oedd eisioes yn bodoli yn ôl ffasiynau'r Dadeni, ac felly'n cyfryngu rhwng traddodiadau Cymreig a ffasiynau o dramor, fel yng Nghastell Gwydir, Castell Rhaglan, Castell Sain Dunwyd a Chastell Hen Beaupre. Roedd Bethan yn ddigon ffodus i gyflwyno'r canfyddiadau hyn mewn papur yng Nghynhadledd flynyddol '' ddechrau 2024, i rai o'r ysgolheigion blaenllaw ym maes pensaernïaeth Elisabethaidd. Yn fwy diweddar, cyflwynodd bapur ar hanes modern cynnar Sain Ffagan yn y ‘Gynhadledd Ymchwil, Ysgrifennu a Chyflwyno Hanes Plastai Cymreig’ ym Mhenpont, a drefnwyd ar y cyd gan ISWE.

Pan ofynnwyd iddi pa agweddau ar ei thraethawd ymchwil y mae Bethan yn fwyaf balch ohonynt, mae hi'n ateb "yn sicr tynnu sylw at gyfraniad menywod yn Sain Ffagan. Byddai'r llenyddiaeth gyfredol yn eich harwain i gredu mai maes gwrywaidd oedd hwn, ond mae fy ymchwil wedi canfod bod tair cenhedlaeth o fenywod Windsor-Clive - Harriet, Mary a Gay - wedi gwneud cyfraniadau sylweddol i'r tŷ a'r gerddi yn y cyfnod Fictoraidd". Yn benodol, aeth ati i herio'r portread o Gay Windsor-Clive fel 'addurn gardd rhyfeddol' a oedd yn crwydro o gwmpas 'yn harddu'r lleoliad, a oedd eisoes yn brydferth' yn y cyhoeddiad Hidden Gardens yn 2002. I’r gwrthwyneb, mae Bethan wedi dod o hyd i ddigon o dystiolaeth i awgrymu bod Gay wedi chwarae rôl ymarferol iawn wrth greu'r gerddi Edwardaidd, o lythyrau at y prif arddwr yn cynghori ar led llwybrau i ddarluniau ar gyfer seiri maen yr ystâd. Yn 2023, roedd Bethan yn falch o gyflwyno papur o’r enw ‘Three Generations of Windsor-Clive Women at St Fagans Castle’ yng Nghynhadledd 26ain flynyddol a gynhaliwyd yn Sain Ffagan, a llwyddodd i’w chyfuno â thaith gerdded. Mwynhaodd Bethan drafod yr agwedd hon ar ei hymchwil gyda’i harholwr allanol Dr Ruth Larsen, Uwch Ddarlithydd mewn Hanes ym Mhrifysgol Derby, sy’n arbenigo mewn cysylltiadau rhywedd yn y plasty yn y ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Agwedd arall ar ei thraethawd ymchwil y mae Bethan yn arbennig o falch ohono yw tynnu sylw at y cysylltiad rhwng Castell Sain Ffagan a'r gwladychwr drwg-enwog Robert Clive (1725-1774), neu 'Clive o India', yn ogystal â dangos pa rannau o'r tŷ a'r gerddi a adeiladwyd gyda'i ffortiwn trefedigaethol. Mae hi wedi canfod bod Sain Ffagan yn enghraifft lle mae cyfoeth trefedigaethol wedi'i amgáu mewn pensaernïaeth arddull Gothig a Barwnaidd yr Alban, a oedd yn alinio teulu Windsor-Clive â'u hynafiaid canoloesol yn hytrach na'r wlad a wladychwyd yr oedd eu cyfoeth yn dibynnu arni. Yr amlygiad pensaernïol mwyaf amlwg o'r cysylltiad trefedigaethol hwn yw balwstradau Windsor-Clive, balwstradau carreg sy'n cynnwys motiffau croes a seren bob yn ail i gynrychioli teuluoedd Windsor a Clive, ond a ddehonglir yn aml fel nodwedd addurniadol. Mae'r llinyn penodol hwn o ymchwil Bethan yn cyd-fynd ag ymdrechion Amgueddfa Cymru i ddad-wladychu eu casgliadau. I gydnabod ei hymchwil, yn 2024 cafodd Bethan ei chyflogi fel Ymgynghorydd ar y prosiect 'Persbectif(au)' a gomisiynwyd gan yr amgueddfa mewn partneriaeth â Chyngor Celfyddydau Cymru.

Felly, beth nesaf i Bethan? Er bod ei phrosiect doethuriaeth wedi dod i ben, bydd hi'n parhau i fod yn rhan o ISWE yn ei rôl barhaus, rhan-amser fel Cynorthwyydd Ymchwil ac Ymgysylltu. Mae hi wrthi'n addasu ei thraethawd hir i'w gyhoeddi gyda Gwasg Prifysgol Cymru, ac mae'n chwilio am gyfleoedd i barhau â'i hymchwil ar effaith y Dadeni ar dai bonedd yng Nghymru. Mae hi'n parhau i weithio ar 'Cartrefi Cymru', ac ar hyn o bryd mae hi'n ffilmio ail hanner Cyfres 2.

Mae Bethan hefyd yn gweithio fel . Un o'i chomisiynau diweddar oedd darlunio clawr llyfr Clive Aslet, , a gyhoeddwyd gan Wasg Prifysgol Yale. Dros y flwyddyn ddiwethaf, mae Bethan wedi bod yn gweithio gyda gwahanol sefydliadau treftadaeth ar sail fasnachol, gan gynnwys Amgueddfa Cymru i ddarlunio Gwesty'r Vulcan newydd ei ail-godi yn Sain Ffagan ar gyfer ymgyrch ariannu torfol; Crochendy Nantgarw i greu cerdyn sy'n darlunio'r safle; a Choleg yr Iwerydd UWC i ddarlunio eu cartref, Castell Sain Dunwyd. Mae hi'n edrych ymlaen at ddatblygu'r perthnasoedd hyn ymhellach ac archwilio cyfleoedd darlunio masnachol eraill.

Wrth wneud sylwadau ar lwyddiant Bethan, dywedodd Dr Shaun Evans ‘‘Rydym i gyd yn hynod falch o gyflawniadau Bethan, a’i chyfraniad nid yn unig at waith Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru, ond at faes ehangach Hanes Pensaernïol Cymru. Mae Bethan wedi cynhyrchu traethawd ymchwil PhD gwych ar hanes Sain Ffagan a’i theuluoedd, gan olrhain ei esblygiad o’r cyfnod canoloesol hyd at yr ugeinfed ganrif, a rhoi cyd-destun llawn i wahanol gyfnodau ei bodolaeth mewn meysydd lleol, Cymreig a Phrydeinig. Roedd goruchwylio PhD Bethan ar y cyd â Dr Lowri Ann Rees yn bleser pur – a dysgon ni’n dau lawer o’i hymchwil. Rydym i gyd yn hynod gyffrous am gam nesaf gyrfa Bethan wrth iddi ddatblygu i fod yn llais blaenllaw ar bwnc pensaernïaeth Cymru. Llonggyfarchiadau mawr Dr Scorey!’’